Эҷодиёти Абӯабдуллоҳ Рӯдакӣ/Мундариҷа/Зиндагиномаи Одамушуаро

Абуабдуллои Рӯдакӣ - ассосгузори адабиёти классикии тоҷику-форс, шоири форсу-тоҷик. 22 сентябри соли 857 дар деҳаи Панҷрӯди (ҳозира ноҳияи Панҷакенти вилояти Суғд) ба дунё омадааст. Ашъори зиёдеро навиштааст, вале то мо ҳамагӣ тақрибан 1000 байт омада расидааст. Рӯдакӣ соли 941 вафот кардааст.

Таърихи ҳазору сад солаи адабиёти тоҷик бо номи бунёдгузори он устод Рӯдакӣ сахт вобаста аст. Рӯдакиро муосиронаш ва суханварони баъдинааш бо унвонҳои ифтихорӣ: Қофиласорои назми форсӣ, Соҳибқирони шоирон, Султони шоирон, Мақаддумушуаро, Одамушуаро ва ҳамсони инҳо ёд мекунанд. Асосгузор ва сардафтари адабиёт аслан маънои онро надорад ки пеш аз дигарон асар эҷод карда бошад.

Устод Рӯдакӣ бо хизматҳои бузургаш ба ин мақоми таърихӣ расидааст. Рӯдакӣ дар таърихи халқи тоҷик аввалин суханваре аст, ки таҷрибаҳо ва муваффақиятҳои гузаштаи худро дар соҳаи адабиёти тоҷик ҷамъбаст кардааст.

Рӯдакӣ ва Сомониён

Ҳунару дастовардҳои устод Рӯдаки ба гӯши Сомониён Наср II ибн Аҳмад, ки сарвари Хуросон буд мерасад, ва вай устодро ба дарбораш даъват мекунад. Рӯдаки дӯсти ҳаррӯзаи Наср II мешавад ва боиси ҳурмату эҳтиром мегардад. Устодро асосгузори девон, ки як намуди маҷмӯаи шеър аз рӯи тартиби алифбо мебошад, ном мегирад.

Рӯдакиро даставвал ба дарбори Насри 1 Сомонӣ, ки солҳои 864-892 ҳокими Самарқанд буд, мекашад. Ӯ ҳамчунин дар манзилҳои деҳқонон, яъне заминдорони давлатманд ва мулкдор ба сарояндагӣ, навозандагӣ ва шоирӣ машғул мешавад. Рӯдакӣ бо ташаббуси Абулфалзи Балъамӣ, ки аз соли 892 то соли 938 вазир буд, ба Бухоро бо пойтахти Сомониён даъват шуд. Рӯдакӣ дар он замоне, ки авҷи болоравии худшиносии халқи тоҷик буд, даъвати Балъамиро ба ҷон пазируфт. Иштироки Рӯдакӣ дар ин ҳаракат айни муддао буд. Ӯ бо дарбори Исмоили Сомонӣ (892-907) ва Аҳмад ибни Исмоил ( 907-914 ) беалоқа набудааст. Рӯдакӣ дар дарбори Наср ибни Аҳмади Сомонӣ, яъне Насри 2 (914-993) ба мартабаи азим соҳиб мешавад.

Бинобар хамин худи Рӯдакӣ мегӯяд:

Киро бузургию неъмат зи ину он будӣ,

Варо бузургию неъмат зи Оли Сомон буд.

Насри 1-и Сомонӣ дӯстдор ва ташвиқкунандаи адабиёти дарӣ буд. Худаш ҳам шеър мегуфт. Насри 2 Рӯдакиро надим, яъне аз наздикони худ мегардонд. Рӯдакӣ бо ӯ дар бисёр сафарҳояш ҳамроҳӣ карда, Нишопур, Марв, Сарахсу Ҳирот ва бисёр шаҳрҳои дигарро дидааст. Нуфузи Рӯдакӣ дар дарбор ниҳоят бузург буд. Наср ибни Аҳмад ва сарлашкарону ҳокимони қаламрави ӯ ба шоир барои қасидаву достонҳояш мукофотҳои калон медоданд.

Рӯдакӣ тарбиятгар ва пешвои тамоми адибони замонаш буд. Шаҳиди Балхӣ, Муродӣ ва Фароловӣ аз ин қабил буданд. Далелҳои зиёди таърихиӣ аз таъсири фавқулоддаи ашъори Рӯдакӣ шаҳодат медиҳад. Боре Наср ибни Аҳмад ба Ҳирот сафар кард. Ба сабаби хушии обу ҳаво ва зебоии табиати ӯ чор сол он ҷо монда, пойтахти худ шаҳри Бухороро гуё аз ёд баровард. Вазирону сарлашкарони ӯ, ки муштоқи ёру диёр ва пазмони аёлу фарзандон буданд, майли Бухоро доштанд. Азбаски замони осоишта буд, амир аз фароғат даст намекашид. Онҳо аз устод Рӯдакӣ мадад ҷустанд, ки чорагарӣ кунад. Рӯдакӣ ба доди онҳо расид. Вай дар васфи Бухоро қасидае навишта, бо самимият, ташбеҳу муболиға шеъри гӯшнавозе эҷод кард.

Бӯи Ҷӯи Мӯлиён ояд ҳаме,

Ёди ёри меҳрубон ояд ҳаме.

Реги Омуву дурушти роҳи ӯ,

Зери поям парниён ояд ҳаме.

Оби Ҷайҳун бо ҳама паҳноварӣ

Хинги моро то миён ояд ҳаме.

Э, Бухоро, шод бошу дер зӣ,

Мир наздат шодмон ояд ҳаме.

Мир моҳ асту Бухоро осмон,

Моҳ сӯи осмон ояд ҳаме.

Мир сарв асту Бухоро бӯстон,

Сарв сӯи бӯстон ояд ҳаме.

Офарину мадҳ суд ояд ҳаме,

Гар ба ганҷ андар зиён ояд ҳаме.

Рӯдакӣ низ бо ғуломон ва амволи зиёди худ, ки аз чаҳорсад шутур ва дусад ғулом иборат буд, ба Бухоро баргашт.

Намунае аз осори Рӯдакӣ

Гар бар сари нафси худ амирӣ, мардӣ,

Бар кӯру кар ар нукта нагирӣ, мардӣ.

Мардӣ набувад фитодаро пой задан,

Гар дасти фитодае бигирӣ мардӣ.

Дило, то кай ҳаме ҷӯӣ манеро,

Чӣ дорӣ дӯст ҳарза душманеро?

Чаро ҷӯӣ вафо аз бевафое?

Чӣ кӯбӣ беҳуда сард оҳанеро?

Аё савсан баногӯше, ки дорӣ

Ба рашки хештан ҳар савсанеро.

Яке з-ин барзанӣ нороҳ баршав,

Ки бар оташ нишонӣ барзанеро.

Дили ман арзане, ишқи ту кӯҳе,

Чӣ соӣ зери кӯҳе арзанеро?

Бубахшо, эй писар, бар ман бубахшо,

Макуш дар ишқ хира чун манеро.

Биё, инак нигаҳ кун Рӯдакиро,

Агар беҷон равон хоҳӣ танеро

Чун теғ ба даст орӣ мардум натавон кушт

Наздики Худованд бадӣ нест фаромушт

Исо ба рахе дид яке мурда фитода

Ҳайрон шуду бигрифт ба дандон сариангушт